Straks beginnen weer de oorlogsherdenkingen en vrijheidsvieringen. Vaak zijn het de kleine verhalen en details die de totale tragedie het best schetsen. Kurt Tucholsky schreef in 1925 al: "Der Tod eines Menschen: das ist eine Katastrophe. Hunderttausend Tote: das ist eine Statistik".Dat is precies de reden waarom dat roodbruine jasje in Schindler's List zo schokkend is (Paul de Reus, 30 april).
Een eigen dichtbij-ervaring kreeg ik bij het uitvoeren van een reeks historische bodemonderzoeken in het LDB-project. Daarbij liep ik tegen een stille oorlogsgetuige.
Het ging erom van een aantal zogenaamde solitaire KvK vermeldingen uit het HBB te checken of er daadwerkelijk een (bodembedereigende) bedrijfsactiviteit was uitgevoerd op het betreffende adres.
Nu houdt de KvK vooral rechtspersoonlijke gegevens bij: bestuurswisselingen enzo, maar soms was duidelijk dat een gezochte adres alleen het woon- of postadres was van de bedrijfseigenaar.
Honderd KvK-dossiers inzien in een stille leeszaal van het Streekarchief: een slaapverwekkend klusje.
Ik was al een beetje opgeveerd bij een dossier gezien van een bedrijf dat als activiteit had "verzorging van vrachtwagens der Wehrmacht". Oorlog biedt ook kansen, blijkbaar. Hoewel... eindjaar 1941. Da's te kort, geen OO uitvoeren. Volgende dossier.
Vele dossiers verder stuitte ik op een formulier waaruit bleek dat er, binnen een eenmansbedrijf, een bestuurswisseling was geweest. Jaartal: 1943. De oude eigenaar had een Joodse naam. De nieuwe bewindvoerder had een Duitse naam.
Het bleek te gaan om een besluit op grond van de "Verordening tot verdrijving van Joden uit het bedrijfsleven". De nieuwe bewindvoerder functioneerde namens een of andere instantie van de bezettingsmacht, die tot taak had om het bedrijf te liquideren. Het formulier van de bedrijfsliquidatie was inderdaad het eerstvolgende in het dossier. De schok kwam langzaam binnen, maar overschaduwde de hele dag de resterende dossierraadplegingen.Zo'n simpele handeling, met zulk ingrijpend resultaat, en keurig uitgevoerd op grond van een doelgerichte verordening...
Dat stukje wetgeving heb ik later nog eens onderzocht:
In 1940 was al een verordening ingevoerd met een aanmeldingsplicht voor Joodse ondernemingen. Dat maakte de uitvoering van die latere verdrijvings-verordening gemakkelijk.
Er waren zo'n 50 van die bewindvoerders in Nederland. Samen hadden zij de taak om 10.000 a 15.000 kleine Joodse ondernemingen te liquideren. Grotere, belangrijke ondernemingen moesten verplicht worden 'geariseerd' en voortgezet. En zo'n 2000 bedrijven pasten 'vrijwillig' arisering toe, 'zelfarisering'. Als er een batig saldo was van een liquidatie, werd dat overgemaakt op een beruchte Lippmann Rosenthal bankrekening, die weliswaar op naam stond van de betreffende Jood, maar waar hij verder niet over kon beschikken.
Dit ene bedrijf was dus klein en werd geliquideerd. Hoe het met die saldo's zat, dat meld het KvK-dossier niet. Wel meld het dossier dat in 1946 is het foute besluit formeel is teruggedraaid. Op papier was er dus niets gebeurd, maar in werkelijkheid was de schade natuurlijk onomkeerbaar. En een handgeschreven aantekening op het dossieromslag meld dat het bedrijf op een ander adres is voortgezet. Daarover heb ik helaas niets kunnen terugvinden.
De bodem bevat een schat aan informatie. Artefacten uit de oudheid, maar ook sporen van de wereldoorlogen. Ook het papierwerk over de bodem, het HBB, bevat zulke informatie. Natuurlijk over de historie van bedrijfsactiviteiten op adressen, waar het HBB voor bedoeld was, maar het vormt óók de ontsluiting van informatie over historische molens en bouwkundige monumenten. En het bevat dus zelfs stille getuigen van de oorlog. Het zou me niet verbazen als het NIOD of een andere instelling hier belangstelling voor heeft. Daar zal ik nog eens op doorvragen. Het HBB was niet bedoeld voor zulke zaken, maar zullen we een beetje voorzichtig zijn met het HBB?
Paul de Reus
Polder BV IJmuiden
Reageren op deze column kan hier: Linkedingroup
